 |
| Πατρινό Καρναβάλι, το άρμα του βασιλιά το 2003. |
Ιστορία
Η δημιουργία του Πατρινού Καρναβαλιού οφείλεται σε πρόσμειξη διάφορων πολιτιστικών στοιχείων: α) πατροπαράδοτα αποκριάτικα έθιμα του ελλαδικού χώρου και της Πάτρας β) επιρροές από τη Δυτική Ευρώπη και ιδίως την Ιταλία και τα γειτονικά Επτάνησα γ) καινοτομίες που προέκυψαν στη διάρκεια καρναβαλικών εορτασμών στην Πάτρα. Ως προς το πρώτο, το καρναβάλι, όπως και οι περισσότερες αποκριάτικες εκδηλώσεις στη Μεσόγειο και τα Βαλκάνια συνδέονται με αρχαίες παγανιστικές εκδηλώσεις και ιεροτελεστίες, όπως αυτές προς τιμή του Διονύσου. Μέσα στην καρδιά του χειμώνα, οι πιστοί με ειδικές γιορτές επικαλούνταν τη θεότητα, η οποία θεωρείτο πως ξαναγεννιόταν για να φέρει και πάλι την Άνοιξη. Παρεμφερείς εκδηλώσεις συνεχίστηκαν και μετά την εξάπλωση του Χριστιανισμού.
Δεύτερον, οι σύγχρονες ρίζες του Πατρινού Καρναβαλιού τοποθετούνται στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι περισσότερες απόψεις συγκλίνουν στο ότι αφετηρία του Πατρινού Καρναβαλιού υπήρξε ο πρώτος αποκριάτικος χορός μετά την απελευθέρωση, που δόθηκε το 1829 στην οικία του εμπόρου Μωρέττη. Όμως ρόλο στην δημιουργία του Πατρινού Καρναβαλιού φέρεται να είχαν και οι γαλλικές δυνάμεις του στρατηγού Μαιζώνος, οι οποίες στάθμευαν στην πόλη μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους το 1828. Θεωρείται δηλαδή ότι μετέφεραν τα αποκριάτικα έθιμα της πατρίδας τους και τον καρναβαλικό τρόπο διασκέδασης τον οποίο προσέλαβαν οι ντόπιοι. Καθοριστική συνεισφορά στην εξέλιξη του θεσμού θεωρείται πως είχαν οι Επτανήσιοι, οι οποίοι συνέρρευσαν στην Πάτρα μετά την ένωση των Ιονίων Νήσων με την Ελλάδα το 1864. Πιστεύεται ότι με το κέφι τους, την ευρηματική τους διάθεση και τη ζωντάνια τους οι νησιώτες έδωσαν άλλο χρώμα στις αποκριάτικες διασκεδάσεις στην Πάτρα, που λάμβαναν τότε χώρα σε ταβέρνες και καφενεία. Επιπλέον, η ίδια η θέση της πόλης με την αυξανόμενη ακμή του λιμανιού της και τις συχνές επαφές με τη Δύση και ιδίως με την Ιταλία, με τα περίφημα καρναβάλια της όπως αυτό της Βενετίας συνέβαλαν με τα χρόνια στη διαμόρφωση του καρναβαλιού ώστε ακόμα και σήμερα να διαθέτει αρκετά μεσογειακά και δυτικότροπα χαρακτηριστικά.
Στη συνέχεια και ως συνέπεια της ευμάρειας της πόλης στα τέλη του 19ου αιώνα οι καρναβαλικές εκδηλώσεις παίρνουν πιο σταθερά χαρακτηριστικά. Η εμφάνιση των πρώτων καρναβαλικών αρμάτων τοποθετείται χρονικά στη δεκαετία του 1870. Τα άρματα τότε ήταν αποκλειστικά κατασκευές ιδιωτών, μόνο αργότερα ανέλαβε ο Δήμος Πατρέων έναν μεγάλο αριθμό κατασκευών. Στην ίδια δεκαετία, το 1872 οικοδομείται με συνεισφορές πλούσιων σταφιδεμπόρων το Θέατρο "Απόλλων" και φιλοξενεί αποκριάτικους χορούς, όπως ακριβώς και σήμερα, που συνεχίζει να έχει κεντρικό ρόλο στις καρναβαλικές εκδηλώσεις. Το 1880 την ημέρα του Αγίου Αντωνίου κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες μπούλες (ομάδες μεταμφιεσμένων που τριγυρίζουν στις γειτονιές και με χιουμοριστική διάθεση κάνουν πλάκα σε φίλους, γνωστούς αλλά και άγνωστους). Το έθιμο αυτό τείνει στις μέρες μας να εκλείψει.
Όπως μαρτυρεί ο ιστορικός του Πατρινού Καρναβαλιού Νίκος Πολίτης την εποχή της Μπελ Επόκ διοργανώθηκαν ωραία καρναβάλια όπως τις χρονιές 1900, 1907, 1909 με τη συμμετοχή για πρώτη φορά ατόμων κάθε κοινωνικής τάξης και καταγωγής. Την εποχή εκείνη τοποθετείται και η εμφάνιση του εθίμου του αυγοπολέμου με κέρινα αυγά γεμάτα κομφετί (κατασκευασμένα σε ειδικές μηχανές) τα οποία έριχναν οι καρναβαλιστές από τα μπαλκόνια. Αν και το έθιμο αυτό έχει εξαφανιστεί σήμερα, θεωρείται πως αποτελεί πρόδρομο του σοκολατοπολέμου. Ιστορικές σκηνές αποκριάτικων εορτασμών από αυτή την περίοδο διασώζονται ως σήμερα μέσα από προπολεμικά επίκαιρα. Την αμέσως επόμενη δεκαετία τα πράγματα δεν είναι ευνοϊκά για το καρναβάλι, οι συνεχείς πόλεμοι και συγκρούσεις (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Εθνικός Διχασμός, Μικρασιατική εκστρατεία)στέλνουν τους άνδρες στο μέτωπο και φέρνουν στην πόλη οικονομική στενότητα και δυστυχία. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η κατάσταση δεν βελτιώνεται αισθητά, μόνο σποραδικές εκδηλώσεις μαρτυρούν την έλευση του Καρναβαλιού. Προφανή εξαίρεση αποτελούν τα εντυπωσιακά σε αριθμό και ποιότητα αρμάτων και εορτασμών καρναβάλια των ετών 1938 και 1939. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο συνακόλουθος εμφύλιος θα φέρουν μια δεκαετή αναγκαστική διακοπή.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 γίνονται οι πρώτες διστακτικές σκέψεις από συλλογικούς φορείς της Πάτρας για την οργανωμένη αναβίωση του καρναβαλιού. Παρά την απαισιοδοξία και την νοσταλγία για το παρελθόν το καρναβάλι ξαναγεννιέται. Οι πρωτοπόροι μουσικοί όμιλοι "Ορφέας" και "Πατραϊκή Μαντολινάτα" ανέλαβαν τότε τα ηνία της προσπάθειας.[2] Ως τα μέσα της δεκαετίας το Πατρινό Καρναβάλι είχε επιστρέψει στις ζωές των Πατρινών αλλά και όλων των Ελλήνων, ιδίως όμως όσων είχαν την οικονομική δυνατότητα (κυρίως εύποροι Αθηναίοι) να ταξιδέψουν στην Πάτρα για να συμμετάσχουν στο καρναβάλι, όπως και στα περίφημα μπουρμπούλια. Την ίδια περίοδο ο κινηματογραφικός φακός αποτύπωσε στιγμιότυπα του καρναβαλιού σε επίκαιρα και ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου. Tη δεκαετία του 1950 το καρναβάλι γίνεται στόχος επιθέσεων παραθρησκευτικών οργανώσεων, που ταξίδεψαν στην Πάτρα από άλλες περιοχές της Ελλάδας μεσούντος του καρναβαλιού για να καταγγείλουν "διαφθορά", "όργια", "Σόδομα και Γόμορα" και αποπειράθηκαν να οργανώσουν αντι-καρναβαλικά συλλαλητήρια αλλά εμποδίστηκαν από την αστυνομία, ωστόσο οι εντελώς ανυπόστατες κατηγορίες συνάντησαν την αδιαφορία ή την ενόχληση των Πατρινών και των επισκεπτών του καρναβαλιού.[3][4][5] Είναι χαρακτηριστικό πως η τοπική εκκλησία ποτέ δεν συμμερίστηκε τις απόψεις των ταραξιών έχοντας ίδια αντίληψη του αθώου, ψυχαγωγικού χαρακτήρα των εκδηλώσεων. Ακόμα, την ίδια εποχή σε ορισμένες περιπτώσεις επιβλήθηκε άνωθεν λογοκρισία σε καρναβαλικές κατασκευές των οποίων το καυστικό πνεύμα έθιγε τα κακώς κείμενα. Τέλος το 1964 χρονιά θανάτου του βασιλιά Παύλου το Καρναβάλι ματαιώθηκε.
Οι λιγοστές παραφωνίες με κανέναν τρόπο δεν σκίασαν τη μεγαλοπρέπεια του καρναβαλιού το οποίο γνωρίζει ήδη από τότε ευρύτατη πανελλαδική καταξίωση ενώ προσέλκυε και το βλέμμα ορισμένων διεθνών ΜΜΕ. Το 1966 το καρναβάλι μπήκε σε νέα βάση. Ο δημοσιογράφος Νίκος Μαστοράκης μετά από πρόσκληση της δημοτικής αρχής, εισήγαγε στην Πάτρα στο πλαίσιο του Καρναβαλιού το Κυνήγι του Κρυμμένου Θησαυρού στο οποίο πήραν μέρος 94 Πατρινοί και επισκέπτες με τα αυτοκίνητα τους. Πρώτη νικήτρια αναδείχτηκε η ομάδα ενός φίλου του καρναβαλιού από τη Θεσσαλονίκη, του Άλκη Στέα ο οποίος δέχτηκε να παρουσιάσει το παιχνίδι την επόμενη χρονιά. Έτσι, ο Στέας (ένας από τους πρωτοπόρους της ελληνικής τηλεόρασης) παρέμεινε για δεκαετίες ο χαρακτηριστικός παρουσιαστής του καρναβαλιού το οποίο μπήκε σε κάθε ελληνικό σπίτι από τις τηλεοπτικές συχνότητες της ΕΡΤ. Εκφράσεις του όπως "η καρναβαλούπολη της Ελλάδας", για την Πάτρα και "συνεχίστε να χορεύετε" προς τους καρναβαλιστές θα μείνουν ιστορικές. Το 1974 ξεκινά η σύγχρονη φάση του καρναβαλιού, οι καρναβαλιστές πείθονται να εγκαταλείψουν τα αυτοκίνητά τους και να παρελάσουν πεζή στους δρόμους (ως τότε μόνο τα άρματα παρήλαυναν). Το θέαμα κορυφώνεται, το καρναβάλι γιγαντώνεται και η Πάτρα κατακλύζεται από εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες.
Διοργανωτής
Ψυχή του καρναβαλιού αποτελούν οι δεκάδες χιλιάδες καρναβαλιστές Πατρινές, Πατρινοί, επισκέπτες και φίλοι του Πατρινού Καρναβαλιού άνθρωποι κάθε ηλικίας οι οποίοι συμμετέχουν αυθόρμητα στις καρναβαλικές εκδηλώσεις τόσο στις επίσημες όσο και σε εκατοντάδες άλλες ανεπίσημες όπως αποκριάτικοι χοροί, μπαλ μασκέ και γλέντια σε σπίτια, γειτονιές, κλάμπ, καφέ, εστιατόρια κτλ. Καθοριστικό ρόλο στην προετοιμασία και τέλεση των εορτασμών έχουν οι καρναβαλικές ομάδες, οι οποίες είναι γνωστές ως groups ή "πληρώματα" από το γεγονός ότι αρχικά ήταν πλήρωμα αυτοκινήτου. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες ένα μεγάλο μέρος του βάρους της διοργάνωσης αναλαμβάνει σταθερά ο Δήμος Πατρέων μέσω της Κοινωφελούς Επιχείρησης "Καρναβάλι Πάτρας" η οποία εποπτεύει και το καρναβαλικό εργαστήρι, μοναδικό χώρο στην Ελλάδα όπου κατασκευάζονται τα μεγαλειώδη άρματα του βασιλιά Καρνάβαλου και της συνοδείας του καθώς και άλλες κατασκευές που κοσμούν την πόλη στη διάρκεια της Αποκριάς. Το καρναβάλι ενίοτε λαμβάνει την οικονομική στήριξη του ΥΠΠΟ και άλλων φορέων καθώς και ιδιωτών χορηγών. Όμως η επίσημη στήριξη είτε δημοτική είτε κρατική ήρθε να ενισχύσει έναν πατροπαράδοτο θεσμό και όχι να δημιουργήσει κάτι εκ του μη όντος όπως συμβαίνει με τις αποκριάτικες εκδηλώσεις άλλων ελληνικών δήμων.
Τελετή έναρξης
Στις 17 Ιανουαρίου κάθε χρόνο, κάνει την εμφάνισή του στους δρόμους της Πάτρας ο τελάλης του Πατρινού Καρναβαλιού, τα τελευταία χρόνια μια ειδική κατασκευή με τη μορφή μουσικού άρματος. Ο τελάλης αναγγέλλει με κάθε καρναβαλική επισημότητα την έναρξη του Καρναβαλιού με ένα σκωπτικό μήνυμά του και καλεί τους Πατρινούς να συγκεντρωθούν το βράδυ της ίδιας μέρας στην Τελετή Έναρξης, στην κεντρική πλατεία της πόλης, την Πλατεία Γεωργίου. Εκεί κατά τη διάρκεια μιας φαντασμαγορικής γιορτής με στοιχεία έκπληξης, μιας και το περιεχόμενό της κρατιέται μυστικό ως την τελευταία στιγμή, κηρύσσεται η έναρξη του Πατρινού καρναβαλιού από τον Δήμαρχο Πατρέων από τον εξώστη του Δημοτικού Θεάτρου Απόλλων.
Τσικνοπέμπτη
Η γιορτή της Τσικνοπέμπτης έχει ιδιαίτερο χρώμα στην Πάτρα εξαιτίας και της επιρροής του καρναβαλιού. Την ημέρα εκείνη εκατοντάδες Πατρινοί στήνουν ψησταριές σε κάθε σημείο της πόλης. Όμως επίκεντρο των εκδηλώσεων αποτελεί η Άνω Πόλη, η παλιά συνοικία Τάσι και κυρίως η οδός Γερμανού και οι δρόμοι γύρω από αυτήν. Λαϊκά και καρναβαλικά δρώμενα, μουσικές κομπανίες συμπληρώνουν τη βραδιά της άφθονης κατανάλωσης ψητού κρέατος και οινοποσίας. Άλλοτε εκείνες της ημέρες πριν την Αποκριά στην Πάτρα αναβίωνε μια χαρακτηριστική παράδοση, "ο γάμος της Γιαννούλας της κουλουρούς". Η Γιαννούλα ήταν υπαρκτό πρόσωπο, επρόκειτο για μια φτωχή γυναίκα της Άνω πόλης που έζησε στην περίοδο πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και κύρια δραστηριότητά της ήταν η πώληση κουλουριών, που της εξασφάλιζε τα προς το ζην. Ορισμένοι Πατρινοί εκμεταλλευόμενοι την αφέλειά της και το ευφάνταστο του χαρακτήρα της, της έταζαν πως θα την παντρέψουν με τον πρόεδρο της Αμερικής Ουίλσον. Η σχετική φάρσα περιλάμβανε άφιξη του Ουίλσον με πλοίο στο λιμάνι και άνοδό του στην Άνω πόλη, όπου θα τελούνταν και ο γάμος με τη Γιαννούλα. Η εύπιστη κουλουρού υποδεχόταν τον υποτιθέμενο Ουίλσον, Ιούλσο όπως τον πρόφερε η ίδια και που φρόντιζαν πάντα να τον ντύνουν με φράκο και ημίψηλο, αλλά ώσπου να αντιληφθεί την ειρωνεία της στιγμής, το πλήθος των συγκεντρωμένων για το γάμο είχε διασκεδάσει με την ψυχή του. Το θέαμα επαναλήφθηκε αρκετές χρονιές.
Καρναβάλι των Μικρών
Σημαντική καινοτομία της τελευταίας δεκαετίας -με ρίζες όμως στο baby rally που πρωτοδιοργανώθηκε το 1968 με πρωτοβουλία του Φυσιολατρικού Συνδέσμου Πατρών- και πανευρωπαϊκή αποκλειστικότητα του Πατρινού Καρναβαλιού αποτελεί το "Καρναβάλι των Μικρών" που κορυφώνεται με την Μεγάλη Παρέλαση των Μικρών κάθε Κυριακή του Ασώτου. Εκείνη την ημέρα χιλιάδες μικροί καρναβαλιστές από την Πάτρα, τη Δυτική Ελλάδα αλλά και από όλη την Ελλάδα παρελαύνουν στους κεντρικούς δρόμους της Πάτρας σε ομάδες ανάλογα με το νηπιαγωγείο, το σχολείο τους, το φροντιστήριό τους, τη σχολή χορού τους. Μαζορέτες και η νεανική μπάντα του Δήμου συνοδεύουν τα παιδιά. Με την πάροδο των χρόνων το Καρναβάλι των Μικρών ακολουθεί τη δική του επιτυχημένη πορεία συναγωνιζόμενο επάξια εκείνο των μεγάλων. Ειδικά τραγούδια γράφονται γι αυτό, διεξάγονται ειδικοί διαγωνισμοί και παιχνίδια, ενώ το Καρναβαλικό Συνεργείο του Δήμου κατασκευάζει ειδικά άρματα εμπνευσμένα από δημοφιλή παραμύθια. Στην πλατεία Υψηλών Αλωνίων στήνεται συνήθως η καρναβαλούπολη, ογκώδεις χαρούμενες κατασκευές καρναβαλικού χαρακτήρα με τις οποίες μπορούν να παίξουν τα παιδιά. Αξιοσημείωτο είναι πως το καρναβάλι των Μικρών διεξάγεται σε συνθήκες απόλυτης ασφάλειας για τα παιδιά καθώς παρελαύνουν μαζί τους και οι δάσκαλοι, επιβλέποντες και οι κηδεμόνες τους. Το καρναβάλι των μικρών αποτελεί βασικό στοιχείο της καρναβαλικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών και "φυτώριο" καρναβαλιστών.
Παιχνίδι Κρυμμένου θησαυρού
Οι ομάδες του Κρυμμένου Θησαυρού συγκροτούνται είτε από μόνιμες συντροφιές καρναβαλιστών είτε από παρέες στα γυμνάσια και τα λύκεια της πόλης, συνάδελφους στη δουλειά ή γνωστούς στη γειτονιά. Έχουν ένα όνομα ως ομάδα και ένα θέμα - που δίνει και το όνομα κάθε χρονιάς- για τη μεταμφίεσή τους.Ανάλογα με την καρναβαλική θητεία- παιδεία των μελών και τον χρόνο που διαθέτουν προσανατολίζονται είτε μόνο στη συμμετοχή στις παρελάσεις είτε και στη συμμετοχή στα παιχνίδια και τους διαγωνισμούς του κρυμμένου θησαυρού. Αυτά τα παιχνίδια περιλαμβάνουν ερωτήσεις από ιστορία, φιλολογία, μαθηματικά ή από πρακτικές γνώσεις, ασκήσεις πλοήγησης μέσα από κρυμμένα ενδεικτικά στοιχεία διασκορπισμένα σε ολόκληρη την πόλη, καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς ζωγραφικής, παντομίμας, θεατρικών στιγμιοτύπων κι ότι άλλο βάλουν στο μυαλό τους οι διοργανωτές του παιχνιδιού. Οι επιδόσεις των ομάδων στις διάφορες φάσεις του παιχνιδιού βαθμολογούνται κι έτσι αναδεικνύεται ο μεγάλος νικητής. Αρκετές ομάδες διατηρούν γραφεία και λέσχες στη διάρκεια της καρναβαλικής περιόδου, πολλές διοργανώνουν πάρτυ και χορούς ή και δημόσιες εκδηλώσεις σε δρόμους και πλατείες. Μερικές μετέχουν στη παρέλαση έχοντας κατασκευάσει και καρναβαλικό άρμα σχετικό με το θέμα της μεταμφίεσής τους. Ο αριθμός των μελών μιας ομάδας κυμαίνεται από 50 άτομα έως 300, συχνά και περισσότερα. Στο καρναβάλι του 2006 πήραν μέρος 239 ομάδες. Τα τελευταία χρόνια στα μέλη τους περιλαμβάνονται και άτομα από άλλες πόλεις που θέλουν όχι απλά να παρακολουθήσουν το πατρινό καρναβάλι άλλα και να συμμετάσχουν στις εκδηλώσεις του.
Μπουρμπούλια
Παραδοσιακό, αποκλειστικά Πατρινό, έθιμο. Απογευματινοί χοροί στους οποίους οι ντάμες προσέρχονται ελεύθερα, χωρίς εισιτήριο και χωρίς συνοδό αλλά με μαύρο φαρδύ και μακρύ ντόμινο και μάσκα ώστε να μην αναγνωρίζονται και έχουν την πρωτοβουλία στην εκλογή καβαλιέρου στο χορό.
Στα χρόνια που οι σχέσεις των δυο φύλων ήταν υπό αυστηρή επιτήρηση το μπουρμπούλι ήταν μια ετήσια απόδραση και τόπος πραγματικών αλλά και φανταστικών ερωτικών περιπετειών. Γίνονται και σήμερα, περισσότερο για να διατηρηθεί η παράδοση.
Νυχτερινή Ποδαράτη παρέλαση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Λέγεται και ποδαράτη επειδή δεν συμμετέχουν άρματα αλλά μόνο οι ομάδες του κρυμμένου θησαυρού.
Η νύχτα, οι φωτισμοί, η γρήγορη ροή, τα χρώματα και το κέφι συνδυάζονται δίνοντας ένα φαντασμαγορικό θέαμα.
Η νύχτα, οι φωτισμοί, η γρήγορη ροή, τα χρώματα και το κέφι συνδυάζονται δίνοντας ένα φαντασμαγορικό θέαμα.
Μεγάλη Παρέλαση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η κορυφαία εκδήλωση του Πατρινού Καρναβαλιού. Προηγούνται τα καρναβαλικά άρματα του Δήμου κι ακολουθούν χωρίς τελειωμό οι ομάδες του κρυμμένου θησαυρού. Παρά την ικανοποιητική ροή που επιτυγχάνεται η παρέλαση, λόγω του μεγάλου αριθμού των συμμετεχόντων (35.000-40.000 τα τελευταία χρόνια), διαρκεί αρκετές ώρες. Διασχίζει την πόλη, παρακολουθείται από δεκάδες χιλιάδες θεατές στα πεζοδρόμια, τα μπαλκόνια των σπιτιών και τις κερκίδες και μεταδίδεται τηλεοπτικά, όπως κι αυτή του Σαββάτου, από το εθνικό δίκτυο.
Τελετή λήξης
Διεύρυνση της παραδοσιακής καύσης του άρματος του Καρναβάλου με συναυλίες, χορούς, αποχαιρετισμό στο καρναβάλι που τέλειωσε, αναγγελίες για το επόμενο και πολλά- πολλά πυροτεχνήματα. Γίνεται στο λιμάνι το βράδυ της Κυριακής και μεταδίδεται, επίσης, τηλεοπτικά.
Βιβλιογραφία
- Νίκος Ε. Πολίτης, Το καρναβάλι της Πάτρας, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1987.
- Νίκος Α. Στεφανόπουλος, Το... άγνωστο καρναβάλι της Πάτρας. Ιστορία και... ιστορίες, Τυπογραφείο-Γραφικές Τέχνες Σπ. Ανδριόπουλος - Ν. Γεωργόπουλος Ο.Ε., Πάτρα 2014.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου